Tor Kjetil Gardåsen
"Ein skal ikkje ha lese so mange linone av Rikard Berge før ein går ein språkmeister av dei store," skriv Magne Myhren. Rikard Berge har ein stil og ein framstillingsmåte som knapt er å finne make til innafor norsk språkområde. Med utgangspunkt i vinjemålet laga han rike tekstar knytt til ulike emne frå telemarkskulturen.
Rikard Berge skriv sjølv ofte om språk og nemningar i samband med kulturhistoriske utgreiingar, men like interessant er det språket som Berge sjølv nyttar. Her møter lesaren ein skrivestil så rik og levande at ein mange vender må gje seg ende over.
Når ein tar Rikard Berge sine tekstar for seg, finn ein snart ei formuleringevne og ein ordrikdom som set lesaren i ei eiga stemning. Her er målande ord, urgamle vendingar, treffande skildringar og ein overraskande biletbruk. Tankane går til den gamle norrøne forteljarkunsten med si ordknappe og tilhogne form, Snorre sine kongesoger, ættesoger eller gamalt telemål som folk i Vest - Telemark bruka for nokre generasjonar sidan. Rikard Berge sin skrivestil inneheld mange målande ordbilete, humoristiske formuleringar og forunderlege måtar å få fram ting på. Ofte må ein stanse opp, leggje boka ifrå seg og tenkje opp att det som vert sagt. Ein undrar seg gong på gong over seiemåten, som er treffande og sikker, målande og livfull. Stilen er stø, men samstundes kjenner ein at utsegner og ordval er høvelege. I tillegg har Berge stor innsikt i dei emna han skriv om og ei trygg vurderingsevne i mangt og mykje.
Ein rik terminologi
Samla har Rikard Berge skrive kring 8000 sider, og den språklege rikdomen gjeld alle delar av dette forfattarskapet. I Myllarguten frå 1908 har han ord og uttrykk frå spelemannslivet. Døme er fyrispel, innsmøygd, dubbeltak, rikketak, ristetak, skjelvetak, raklespelmann osb. I Norskt Bondesylv gjeld det same i sylvsmedfaget: hylkring, hylkesylgje, koltrering og kring 650 andre nemningar for sylv, smiing, reiskap og klesplagg.
I nokre bøker er karakteristikkane av folkelynne og folkekarakter det sentrale. Dette finn vi rikeleg av i bygdesoga for Vinje og Rauland, slik som denne skildringa av folkekarakteren i Vest - Telemark: 2Dette høglege laget - det høyrde til den fine, kulturborne stilen i folkelivet. Dei kunde bera fram ærend i sømd, leggje ei røde med fin innleiding, danse ein gangar largo, spela ein springar andantio eller moderato, ikkje som no allegro."
Eit anna karakterdrag var at fjellbonden var stolt og hadde vondt for å underkaste seg andre: 2For urimleg og storlaati framferd gjorde ikkje fjøllmannen servil, so som i land der bonden livde i 2vornedskab2 og 2hoveri2, han var sanneleg ikkje langt aa tøygje. Det var eit sams drag i alle norske bondebygdar.2
"eit myrkt drag i folkelyndet"
Men ikkje alla draga i folkekarakteren var like gode: "Handelsmoralen var ymis, både i hestehandel, kræturhandel, skreppehandel o. a. ... Det tunglegaste i denne vegen, er all den tvist og trætte og proceshug som fylgjer av handel med jord, i skifte og utbytingar, i ugreide um marklinur. Her tykjest vera eit myrkt drag i folkelyndet, eit meinleite i ein elles vælstøypt karakter. Retthaving, trætte um smaating......girugskap....men striden for tilveret var hard i fjøllbygdi...jorddrottane mang ein gong var stride baade i landskyld og elles. Paa hi sida merkte ein lite til stands - skilnaden, den som i rikare bygdelag er so synberr."
Eit levande bilete gir han også av det religiøse og av korleis gamal tru levde lenge: "Dei gamle truine...hekk att paa mangfaldige vis. Vettehaugdyrking fanst paa sume gardar so seint som utimot 1800. Alle slag truir og mark, aatgjerd for sjukdom livde hundrad aar lenger, og endaa um upplysningi dreiv burt mykje av dette i fyrste halvpart av 1800 - talet, sat daavisst det fatalistiske livssynet sterkt inngrott, ja er livs livande hjaa sume enno. Lagjen som dei kallar fatum, var sanneleg ikkje god aa avlive anten for prest eller emissær. Lagnadstrui var so høg aa trive til. Gjekk noko imot, so skulda folk på "lagjen", "de va` so laga"; hende ei ulukke, so het det: "de si ` so gange"; ingen kann si "forloge fly". Døydde nokon tidleg eller braadt, "han (ho) va` `kje liv lagji", "hans tid var ikkje lenger."
"Eit styggebeist av ei ause"
Berge la stor vekt på å skrive ei levande bygdesoge for Vinje og Rauland. Han la ned eit stort arbeid i å skildre menneska som han skreiv om. For han var det ikkje berre å få med fødsels- og dødsår, slik som i dei fleste bygdesoger, men å teikne ei bilete av kvart menneske med karakterdrag og personlege sider. I desse banda ligg det derfor mang ein fargerik karakteristikk. Ei kjerring i Vinje fekk som ettermæle at "Ho ørna til seg". Annleis var nok ho som "traadde aldri etter stasen". Heilt smigrande var vel heller ikkje ho som var "eit styggebeist av ei ause", mens ei anna "gjekk so havør" (grisk).
Ein kar var "ein ussefot til å greide seg" (rotekopp) og ein var "ei dyrgje, stor og kjempesterk. Ein heluv til løype, ein fæling so utrendt aa slaast, spræk og uvyrden i alle maatar...." Andre var "sterke og gampeslege karar". Ein var "ein Hardeitil" og ein var "bisnefus" (nysgjerrig). Å skrive fire store band med karakteristikkar utan å ta seg opp att språkleg ein einaste gong, må vere ei bragd utan sidestykke. Men mange meinte at Berge sjølv nok var noko uviss på om han skulle skildre menneske så inngåande som han gjorde, og at denne tvilen gjorde at utgjevinga av dette storverket trakk i langdrag.
Og veit nokre av lesarane kva slag menneske ei "øslekrekse" er? Berge nyttar ordet under omtalen av herstell om ein som for rundt og prøva å narre unggutane inn i "rullane", d.e. "øsla" eller lokka dei til å verve seg som soldatar, så dei til sist lot seg skrive inn til ei hard og slitsam militerteneste.
Næpi middrag
I kapitlet om bygningshandverk i bygdesoga for Vinje og Rauland kjem Berge si språklege rikdom til synes innafor feltet husbygging og handverkskunst. Med gamle timbermennar som heimelsmenn greier han ut framgangsmåten og ordbruken i husbygginga. Meddraginga har t.d. fått denne omtalen: "Til aa faa veggine til aa felle fint paa einannan laut timbermannen middraga, d.v.s. rita med middraget, etter sudi paa baae veggine so ein fekk hogge jamnt mosehogg; middraget fylgde so næpi, var der ei knuldre paa undare stokken, so rita middraget av ei tilsvarande gruffe i øvre. Dei middrog au laftehogget, det kalla dei aa snaure."
Vantar i Norsk Ordbok
Berge har diverre vore alt for lite lest her til lands, jamvel av språkfolk. I det store verket Norsk Ordbok, som er under arbeid, er Berge sine tekstar lite nytta. Berre nokre av bøkene til Berge er gått gjennom av ordbokredaktørane og ord tatt ut. Når dette verket ein gong er sluttført til ein pris på rundt 300 millionar kroner, er det framleis mangelfullt, av di bøkene til ein av dei rikaste nynorskforfattarane ikkje er gått gjennom slik dei burde.
Berge fortener stor merksemd innafor språkgransking, kulturhistorie og andre fag. Skriftene hans er er ei kjelde til språklege opplevingar som knapt er å finne hjå nokon annan forfattar.
(Trykt i Telemark Tidend)
Litteratur:
Magne Myhren: "Språk og ord som emne hjå Rikard Berge." Telemark Historie 1988.
Bilete:
IMG 2717
Stolpesetnaden under loft og bur har ei rekkje namn. Stolpane har kluvir som "fatar kring svillane". "På kluvine kviler eit flak," "i desse bygdane maksla som ei maan", d.e. som manet på ein hest.
Rikard Berge 001 eller 002
"Lauvstaupet er sendestaup, med di det jamleg er for stort til ein mann." I Norskt Bondesylv er det rike skildringar av sylvsmedgogn og framstilling, som Berge kallar "gjersl". Målande biletbruk er alltid ein del av skildringane.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar